Temporary branch closure

Ngā Puna Waiora | Newtown will be closed for essential work from Monday 15 July, reopening on Monday 29 July. Read more information.

Online Payments

We are currently experiencing an outage to our online payments system. Check other payment options.

Ngā Ingoa Peka Māori (te reo)

Arapaki - Manners Street

He kano tukutuku te Arapaki, e iri ana i waenga i ngā poupou o ngā wharenui, ā, he ahurea te arapaki nātemea tokorua ngā toiwhakaari e mahi tahi ana ki te whakatutuki katoa i ia arapaki.

He mea oha te ingoa ki te wāhi e Taranaki Whānui ki te Upoko o te Ika.

Moe-rā - Brooklyn

He kāinga iti tēnei, ā, he ngakinga hoki o Te Āti Awa i ngā pīnakitanga o Marama Crescent, kei te taha o Owhiro Road, tata atu ki Central Park.

I kī a Mere Ngamai ko Moe-i-te rā te ingoa tika, ā, ko tōna tikanga kia “moe i te rā”.

E ai ki a Cowan (1959):

Ko Moe-rā ('Sleeping in the Sun') tētehi o ngā ingoa wāhi ā-rohe ātaahua rawa atu. He ingoa nō te kāinga iti o Ngāti Awa i tū i runga i te puke e takoto ana a Maarama Crescent ī nāianei, e aro ana ki te riu (ko Aro Street ī nāianei) mā reira i rere ai te manga iti o Te Aro ki te moana. Ka tapaina taua kāinga hei mōhiohio i tōna wāhi – ‘I mauhia ngā rā tuatahi o te ata, ka aho ki te kāinga iti i te wā e moe ana ngā tāngata. Nāwai rā, ka whakatauhia te ingoa ki taua pae maunga katoa mai i Maarama Crescent atu ki Polhill Gully. Ko tētehi waiata aroha mō Moe-rā, mō tētehi wahine rangatahi i mate, he mea takitaki e Rangi Te Puni:
E pā rā te ua, e pā ki Moe-rā Ngā roimata Te Wehi-riri ka mau nā wā
Ka heke te ua, ka heke ki Moe-rā etia anō ka rere aku roimata mō taku ipo a Wehi-riri
Ko Cowan, James. James Cowan me ōna ingoa wāhi o Wellington, i te tuatahi, 'Old Wellington Days' na Pat Lawlor. Whitcombe & Tombs, 1959.

I te tau 1845 i te wā e rūri ana ngā ngakinga Māori kia unuhia ki te hokonga a te Kamupene o Niu Tīreni, i tohua e te Kairūri Kāwanatanga a T.H. Fitzgerald, te hanga a ngā 'ngakinga Māori' me ngā 'whare' ki Epuni, ki Ohiro, me Willis Street – āpiti atu pea ki Moe i te rā. Ka taea pea te whakatau i te wāhi tika o ngā ngakinga mai i ēnei rauemi tawhito.

References

Tapu Te Ranga - Island Bay

Ko tēnei motu te wāhi i tū tētehi pā iti hei whakaruruhau mō Ngāti Ira i muri i te whakaekenga a Te Āti Awa ki Te Whanganui-a-Tara. (Māori history and traditions of the Taranaki coast by S. Percy Smith, 51, p. 410)

Koinei te wāhi i whakamarua a Tamairangi, te hoa wahine o te rangatira o Ngāti Ira, a Whanake, me āna tamariki i roto i te pā kōhatu i muri i te parekura i Turakirae.

I te whakaeke a Ngāti Mutunga i taua motu, ka whakarere te whānau mā runga waka ki Mana, kei raro i te manaakitanga o Te Rangihaeata.

He mea mino pea te ingoa i te rohe o Te Matau-a-Māui (nō Ngāti Mamoe pea). I tuhituhia e Elsdon Best he ingoa tawhito tēnei hei whakamaumahara i te whare tapu o Wharekura ki Hono-i-wairua, i Hawaiki.

References

Waitohi - Johnsonville

I rere haere te manga o Waitohi mā te paranga o Johnson i te rīpekatanga o Trafalgar Street me Moorefield Road, i reira ka whakatūria e Frank Johnson tōna kurawai mō tōna mira.

I tana rere iho i te kōawaawa, ka huihui te manga me tētehi hikuawa mai i Khandallah, ā, ka rere tonu ki te pūaha o te manga o Ngā Ūranga, ā ka whakaritea tētehi tauranga waka ki reira.

I āna tuhinga hītori, ka tuhituhia e S Percy Smith [...], ko te tikanga o Ngauranga he tauranga waka i te pūaha o te manga o Waitohi, kaua ko te riu kei muri o te pā.

Kāore i whakamanahia te ingoa o Waitohi e ngā tauiwi. I te raruraru o ngā kairūri me ngā āpiha o te kamupene ki te reo Māori me tō rātou mōhio kore ki te aroha nui o te Māori ki tōna whenua, ka raru rātou ki te mau i te ingoa, ki te āhukahuka rānei i tōna mana.

References

Te Mahanga - Karori

Ko te manga o Te Māhanga te peka matua o te manga o Kaiwharawhara, ka puea ake ki Karori, ā, ka hipa atu tāna rere i Wilton Bush ka tūtaki ki te peka o Korimako i te tihi o te riu o Kaiwharawhara, ā, e kotahi me te hauwhā māero te tawhiti mai i te pūaha.

E waitohu ana a Te Māhanga i ngā manga māhanga i tūtaki ki te tihi o Kaiwharawhara, ā, ka rere ki te moana.

Tari-kākā - Khandallah

Te āhua nei ko te tihi o Tari-kākā te ingoa tika o te tihi matua kei muri i a Khandallah. Ko Kaukau tētehi atu ingoa ōna, ā, ka tapaina hoki ko Kākā Hill. – e waitohu ana i tētehi wāhi tāhere kākā.

Te Awa-a-Taia - Kilbirnie

Koinei te pūahatanga tuarua ki Wellington Harbour, kei te kūititanga o Kilbirnie. I te rū nui o Hao-whenua ka katia te kūititanga i te wā o Te Ao-haere tahi, he mokopuna nā Tara. E ai ki a Best, e 18 ngā whakatupuranga i mua i te tau 1900 i rū ai taua wāhi – i te takiwā o 1460 A.D.

Ko te tikanga o te ingoa, ko ‘te roma o Taia’.

Reference

Motu-kairangi - Miramar

I te wā o Tara, he motu tonu a Motu-kairangi, ā, koia te motu nui rawa ki ō ngā motu e toru, e whā hoki kei roto i Te Whanganui-a-Tara.

Ka whakamāramatia e Whatonga ki tana tama a Tara koinei te wāhi papai rawa hei hanga kāinga, ā, ka hangaia he pā, ka nuku ngā tāngata mai i Matiu ki Motu-kairangi.

Ka whakamārama a Elsdon Best i te ingoa ko "sky-gazing island", nātemea kāore he wāhi papatahi, papatairite rānei, e taea ai te haere mā raro. Ki te titiro atu ngā tāngata mai i te pā i te pō, ko ngā whetū me te marama anahe ka kitea, ā, i te rā, ka kitea noa ko te rā me ngā kapua ka rere i te rangi, me te moana i ngā taha. Ko te ingoa o te pā ko Whetu-kairangi.

Ki tētehi atu whakamārama e kīia ana ka whakaingoatia a Motu-kairangi e Hine-kiri, te tamāhine a Tara.

I kī a Tara ki a Umu-roimata: "Ko wai te ingoa o tō tātou motu e noho nei tātou?" I kī a Te Umu-roimata: "He hanga noa te ingoa a Te Whetu-kai-rangi;" "Auē," te kī a Tara, "he ingoa kua whakatauhia kētia ki te pā." Nā reira, ka karanga a Hine-kiri: "Kāti, ko Motu-kairangi te ingoa mōna."

Ko te whakaaro nui, he motu tapu tēnei — he wāhi pai rawa hoki hei nohoanga mō ngā tangata puta noa i te whanga i taua wā.

References

Ngā Puna Waiora - Newtown

Ko Ngā Puna Waiora te rohe kei waenga o Adelaide Road me Riddiford Street, e hāngai ana ki ngā awa maha e rere tonu ana i ngā puke o Newtown, mai i te tuahiwi o ‘Te Ranga a Hiwi’ e haere whakateraki/whakatetonga tonu ana i Matairangi (Mt Victoria). I wheku ngā wai ki roto i ngā puke, ā, ka pupū ake ki te mata o te whenua i te pito o te Hōhipera Tamariki hou kei Riddiford Street.

Korimako - Ngaio (Cummings Park Library)

Ko Korimako te manga i whakaingoatia i te matuku, ā, ka heke mai i Ngaio ki ngā manga matua o Kaiwharawhara, ā, ka kake i ngā pīnaki o Kaukau (Tari-kākā) ki te tonga. Ka hipa atu tōna rere i Ngaio, ā, ka tūtaki ki te peka o Te Māhanga mai i Kaiwharawhara i te tihi o te awaawa, ā, e kotahi me te hauwhā māero mai i te pūaha.

Te Takapū o Patukawenga - Tawa

He ngakinga a Te Takapū o Patukawenga i te riu o te manga o Porirua (ko Kenepuru te ingoa ake), kei te takiwā o Takapū Road i tēnei wā.

I kokorahotia te whenua e Te Patukawenga, te rangatira o Ngāti Mutunga i heke mai i Taranaki ki te rohe o Waikanae, i te taha hoki o Te Āti Awa me Ngāti Tama i te heke o Niho Puta, ā, ka matua atu ki Pipitea.

I tēnei wāhi i runga i te riu o Porirua, ka kī a Te Patukawenga, 'Ko taku takapū tēnei' — ko tēnei te wahi e whai kai ana au, arā, he wāhi e huhua ana i te kai.

References

Te Awe - Brandon Street

E waitohu ana a Te Awe i ngā awe, i ngā puhi rānei hei tohu whakahirahira mō ngā tāngata o Taranaki/Te Āti Awa.

He mea oha te ingoa ki te wāhi e te Mana Whenua.

Ōtari - Wadestown

"Te wāhi o ngā tāhere manu."

E ai ki a Elsdon Best, ko Ōtari te ingoa o te tihi ki te tuahiwi o Tinakori — arā anō ētehi atu ingoa mōna, arā, ko Mt Wakefield, ko Upper Etako trig station, ko Wireless Station hill rānei.

I nāianei, ko Ōtari te ingoa e mau ana ki tētehi teihana rūri e rua māero te tawhiti ki tuawhenua ki te tuahiwi mai i Tari-kākā atu ki Makara Hill, ā, i tapaina taua tuahiwi ko Te Whārangi i mua.

References