Purākau : Te Wheke me Ngā Taniwha

Te Wheke a Muturangi

He aha a "Whekenui"?

I nga ra o nehe, i noho a Kupe i Hawaiki. Ia ra ka haere nga tangata a Kupe ki te hi ika, engari ka kainga a ratou maunu e nga ika paku, e kiia ana he wheke. Ko te nanakia nui o nga ika nei ko tetahi wheke tino nui rawa atu - ko ia te mokai a Muturangi.

Kaore a Muturangi i whakarongo ki a Kupe, e ki ana ki a ia kia whakatikahia te mahi a tana wheke, ara, e poapoa ana i nga wheke pakupaku ki nga tauranga ika.

Ka korero atu te tohunga ra ki a Kupe kia whakamatea a Te Wheke, ki te kore, e kore e mau i nga tangata a Kupe he ika.

Na, ka whakarite a Kupe me Ngake (te taokete a Kupe) ki te aru i a Te Wheke. Ko Kupe me tona whanau i runga i te waka Matahorua, ko Ngake me etahi atu irunga i a Tawhirikura. Kaore ke he painga o Te Wheke ra ki te kawe kotiti mai ia a ratou ma ki tetahi whenua houe, rereke - ara ki Aotearoa.

Kathai ratou ka tutaki i a Te Wheke i te Moana o Raukawa. Ka kauhoe atu a Te Wheke ki waenganui i nga waka, a ka paoa atu e Kupe ana kawekawe ma tana toki, a Rakatuwhenua. Katahi ka whiua atu he taha e ia me ana tangata, ki a Te Wheke. Ka huirapatia e Te Wheke aua taha ma ana kawekawe. Ka paoa atu ano e Kupe te upoko me nga whatu a, katahi ano a Te Wheke ka hemo. Ka tangia he karakia hei huna i a Te Wheke mai i a Muturangi. A ka, noho tapu ia hei toka, ko Nga Whatu tana ingoa.

Mai i taua wa, ko te akiaki ka puta ki nga kaumoana, kia huri nga whatu, kaua e titiro ki a Nga Whatu, kei piki te hau, ka huripoka to ratou waka.

He korero mo nga Taniwha o Te Whanganui-Tara

Na Joe Malcolm i whakamaori

Ka haere te korero nei i runga i te āhua o ngā whakamārama a te iwi nā ratou ake ēnei taonga, ā, hei muri ka kōrerotia ai ngā āhuatanga e pā ana ki ngā taniwha o te Whanganui-ā-Tara, ki a Ngake rāua ko Whātaitai. Kāre tēnei kōrero e hōhonu rawa mō te wāhi ki ia taniwha. Heoi anō, hei timatatatanga mā tātou.

Ko ngā iwi Māori i noho tūturu ki te Whanganui-ā-Tara, i te wa, i taunahatia ai tēnei whenua, i ahu mai i te Tairāwhiti. Ka wehe mai rātou i te wā kāinga i Tūranga, ā, haere tonu mai mā Heretaunga, tau rawa mai ki Te Whanganui-ā-Tara. Nā rātou i noho, i pupuri, te ahikāroa i Porirua, i Te Whanganui-ā-Tara, i te Wairarapa.

Aua iwi nei, ko Ngāi Tara, ko ngā uri a Taramihomiho ēnei; ki Ngāti Ira, ko ngā uri a Irakaipūtahi ēnei; ko Ngāi Tahu, ko ngā uri a Tahu Pōtiki ēnei. E toru ēnei iwi he whanaunga katoa. Nā rā, i heke iho i te tupuna kotahi.

Ko ngā hunga nā rātou te kōrero mō ngā taniwha e rua nei, mō Ngake rāua ko Whātaitai, ko Ngāti Ira me Ngāi Tahu.

Nā, ka hoki rawa tēnei ki te wā o nehe rā anō, i mua noa atu o te taenga mai o te tangata ki te Whanganui-ā-Tara. Kāre anō kia tapaina ngā moana nei. Ngā mea e rangonatia i taua wā, he tarapunga anake, kāre anō, te reo tangata.

Kāti i taua wā e awhia katoatia ana te moana nei i te whenua, ā, ko ngā hunga noho i roto i taua moana nei, ko ngā taniwha e kōrerotia ake nei, ko Ngake rāua ko Whātaitai. Roa tonu rāua e noho ana i roto i te wai nei. Ã, nāwai rā, ka puta he whakaaro ki a rāua, ā tēra pea ka kauhoe rāua i roto i te Moana-ā-Raukawa e tere atu rā i waho atu o te tuawhenua. Ka rapu huarahi rāua e puta ai I te Whanganui-ā-Tara.

Ka kākari tuatahi ko Whātaitai. Ka whītiki i a ia. Ka maranga te ūpoko ki runga. Kua pīoioi te whiore. Te rerenga atu ka rere tonu mā te whanga e karangatia ana i ēnei rā, ko Evans Bay. Tōna hikinga atu, rere tika tonu ia ki te onepū kei waenganui o te Whanganui-ā-Tara me te Moana-ā-Raukawa. Ka mau ia ki reira, kore rawa ia i puta.

Te tirohanga atu o Ngake i tōna hoa kua mau rā ki te onep, ka uru te whakaaro ki roto i a ia kia rere ia ma te puke e tu mai rā i Maraenui. Kātahi ka tahurihuri haere ia, kua kori riri tōnu te whiore. Te marangatanga o te tinana ki runga kua kitea e paru katoa ana o roto i te wai i tona korikoringa. Nāwai raā kua pāpaku noa iho te wai i waho mai o te kongutuawa o Awakairangi, e kīa ana ko Hutt River ināianei. No te piupiutanga o te whiore, ka rere tika tonu a Ngake whakawhiti rawa atu ki tērā taha o te Whanganui-ā-Tara ki te Whetūkairangi, tuki tonu atu ana i ngā pari kōhatu e tū mai ana i tōna huarahi ki te Moana-ā-Raukawa. Tōna tukinga i aua pari nei, ka marara katoa te mahi a te kōhatu ki roto i te wai, ki hea noa atu, ki hea noa atu. Hēoi, ka puta ia ki te Moana-ā-Raukawa.

Ka mahue i muri i a ia ko ngā maramara kōhatu kua whakaingoatia nei ko te Tangihanga-ā-Kupe. Kot te Aroaro-ō-Kupe. He nui ngā waka kua aitua ki ēnei kōhatu. Ko te 'Wahine' tētahi.

Haere atu ana a Ngake i tāna haere i te Moana-ā-Raukawa. Kāre tonu nei tōna ingoa i tapaina ki konei ki te Whanganui-ā-Tara. Mai i tērā wā ki nāianei, kāre e mōhiotia i pēheatia nā ia. Kei te ora tonu rānei, e pēhea ana rānei?

Kāti, ko Whātaitai kua mau I te onepū I waenganui I te Whetūkairangi me te tuawhenua. I te taenga mai o ngā iwi o te Tairāwhiti kua titiro aroha atu ki a ia. Inā, kia pari te tai kua kapi katoa taua onepū rā, kua mōhiotia e kai ana a Whātaitai. Nā rā hoki, kei te oioi tonu mai.

No muri rawa mai o te taenga mai o te tangata ki te Whanganui-ā-Tara ka pā ,ao te whenua nei i te rū e huaina nei tōna ingoa ko te Haowhenua. Ka maranga katoa te whenua, kua tairanga ki runga i te wai. Ko te onepū kei reira a Whātaitai e takoto ana, kua maranga ki runga, a, kāre tonu e kapia e te tai. Nō te mea, ko roto kē mai i te tihi o Maunga Matairangi. Ko te āhua o te wairua ō Whātaitai e ōrite ana ki te āhua o te manu. Ko Kio tōna ingoa. Nā, ka wehe a Kio ki reira, ka tangi mai i tāna poroporoaki. Ka mutu tāna tangi ka rere te manu nei a Kio, ki te wāhi e rūpeke ai ngā wairua taniwha i te pō.

Nā tēnei āhuatanga ka whakaingoatia te pae o Matairangi ko Tangi-te-Kio.

Ko Whātaitai, he mea tapa tōna ingoa ki te whenua kei reira rā te tauranga o ngā waka-rere-rangi, ā, ko te whenua e hono ana i a Motukairangi ki te tuawhenua tētahi anō i whakingoatia ki a ia. Koinā anō te ingoa o te tāone kei taua takiwā, engari e whakahuatia ana i ēnei rā, ko Hātaitai.

Nā runga i tēnei āhuatanga e whakamāramatia ake nei ko te Whanganui-ā-Tara ināianei.

Material from He korero mo nga Taniwha o te Whanganui-a-Tara is reproduced by permission of the publishers Learning Media Limited on behalf of the Ministry of Education, PO Box 3293, Wellington, New Zealand, c Crown, 1976.